نازشیترین بنای تاریخی شهر کهنسال نیریز، مسجد جامع کبیر است. این یادمان ارجمند نه تنها مایه نازش و افتخار مردمان نکو نهاد این شهر که در شمار نازشیترین آثار فارس و در گسترهای پهناورتر، از آثار دیدنی و زیبای ایران و جهان اسلام نیز است.
پیرامون این پیر خجسته پابرجا که جاودانه و پاینده بماناد، پژوهشهایی سامان گرفته است اما هنوز نکتههایی هست که میتوان گفت و باید گفت.
دیرینهترین پژوهش درباره این اثر تاریخی را آندره گدار یک سده پیش انجام داده است. به جز وی ایرانشناسان و ایرانگردان بسیاری نیز از این مسجد شکوهمند دیدن کرده و عظمت و زیبایی آن را ستوده و نوشتهاند. زندهیاد ایرج افشار در سفرنامههای خود، چندینبار به این مسجد اشاره کرده و متن پارهای از سنگ و گچ نوشتههای آن را قلمی نموده است.
محراب مسجد و طاق نمای آن هر بیننده هنرمند و اهل دلی را مسحور زیبایهای بیکران خود میسازد.
پیرامون محراب اصلی مسجد، شش کتیبه که درهر یک مصراعی نقش بسته است، وجود دارد. زمینه این کتیبهها، طرحهای گل و بوته است و در فاصلههای میان هرکتیبه، نقشه یک گل گچبری شده است.
دو کتیبه از این کتیبهها در سمت راست محراب و از پایین به بالا، دو کتیبه بر فراز محراب اصلی و به صورت افقی و دو کتیبه در جانب چپ محراب و از بالا به پایین چشم نوازی میکنند. یکی از این کتیبههای ششگانه شوربختانه از بین رفته است. دو علت برای از بین رفتن کتیبه ششم که مزین به نام امام مهدی(عج) بوده است میتوان تصور نمود. یکی اینکه این کتیبه به سبب نزدیکی به کف محراب، بیشتر در معرض آسیب بوده است و دیگر اینکه شاید برخی به عمد، آن را از بین بردهاند.
خانم اعظم منزه، کتیبههای پنجگانه دور محراب اصلی را خوانده و به صورت گرافیکی درآورده است.
وی می نویسد: «این کتیبهها و نقوش، مربوط به دوره صفویه میباشد. بخشهایی از کتیبهها و کتیبه آخر [منظور کتیبه ششم است] تخریب شدهاند. متن کتیبهها:
در گلشن ولای علی سرو یاسمن
سروش حسین آمده و یاسمن حسن
زینالعباد باقر و صادق در این چمن
چون موسی و رضا گل نسرین و نسترن
سوسن تقی نقی و عسکری یاسمن(کذا )» (منزّه، ٦١:١٣٩٧)
اکنون متن کتیبه آخر که تخریب شده است، خوشبختانه به یمن حافظه یکی از همشهریان عزیز به دست آمده است. مطلب از این قرار است که روزی در نشستی که با امام جمعه محترم، آیت الله سید محمد فقیه، زیدفضله، داشتم معظم له به من فرمودند که آقای حبیب عبدالبیگی اشعاری که در مدح ائمه است و در محراب مسجد جامع منقوش و گچبری گردیده در کودکی از مرحوم سید حسین علوی (متوفای ۱۳۵۴) شنیده است و به یاد دارد.
نگارنده از آقای عبدالبیگی خواهش کرد که اشعار فارسی محراب را همانگونه که از مرحوم سید حسین علوی شنیده است، برای من مکتوب سازد. ایشان خواهش مرا پذیرفت و در دوم شهریور ۱۳۹۵ اشعار فارسی دور محراب اصلی مسجد را به من سپرد.
آقای عبدالبیگی (زاده ۱۳۳۲) فرزند زندهیاد کربلایی محمد ابراهیم (متوفای سوم اسفند ۱۳۴۸ در حدود هشتاد سالگی) است. مرحوم محمد ابراهیم سالهای مدید، ۴۲ سال، مؤذن و خادم مسجد جامع بوده و به گفته آقای عبدالبیگی، اشعار فارسی دور محراب را در یاد داشته است.
آقای عبدالبیگی حدوداً ٥-٦ ساله بوده که این اشعار را مرحوم سید حسین علوی از روی کتیبهها میخواند و آقای عبدالبیگی آنها را به خاطر میسپارد. بنابراین میتوان گفت که دست کم تا سال ۱۳۳۷- ۱۳۳۸ مصراع ششم که بعدها از بین رفته است، سالم بوده است. به گفته آقای عبدالبیگی این کتیبه حتی تا سالهای حدود ١٣٤٨-١٣٥٠ که شهید رجبعلی طاهری (اهل شیراز) به همراه گروهی از جانب میراث فرهنگی برای مرمت مسجد به نیریز آمده بوده است، پا برجا و سالم وتخریب آن پس از این تاریخ بوده است.
ابیاتی که آقای عبدالبیگی در حافظه دارد و برای نگارنده مکتوب نموده است با اشعار فارسی دور محراب مطابقت دارد و از این رو میتوان به مصراع ششم که در یاد آقای عبدالبیگی مانده است، اعتماد کرد.
نگارنده ضمن سپاس بیکرانه از امام جمعه محترم و آقای عبدالبیگی و خانم منزّه که پایاننامه کارشناسی ارشد خود را به بازآفرینی گرافیکی نقشمایههای هنری مسجد زیبای شهرمان اختصاص داده است، متن کامل اشعار فارسی محراب اصلی این مسجد را پیشکش می کند و آرزو و امید دارد که در ترمیم محراب، کتیبه ششم بازسازی شود، ایدون باد.
در گلشن ولای علی سرو و١ یاسمن
سروش حسین آمد و یاسمن حسن
زینالعباد و باقر و صادق در این چمن٢
چون موسی و رضا گل٣ و نسرین و نسترن
سوسن تقی بنفشه٤ نقی عسکری سمن
مهدی شکوفهگه٥ ز لبانش شکر شکن
یادداشتها:
١- در متن کتیبه واو دیده نمیشود اما به قرینه واو در مصارع دوم و نیز وزن شعر، وجود آن بایسته است. در ضبط آقای عبدالبیگی، واو در این موضع آمده است.
٢- چمن: گلشن، باغ
٣- گل: گل سرخ
٤- در متن کتیبه بخشی از واژه بنفشه کنده یا ساییده شده است از این رو در کتاب خانم منزّه مضبوط نیست. متن ما از نوشتهای است که آقای عبدالبیگی به من سپرده است.
٥- شکوفهگه: شکوفه زار، باغ پر از شکوفه.
*- پژوهشگر تاریخ و فرهنگ و عضو هیئت علمی دانشگاه ولیعصر رفسنجان