مسجد دیرینه سال جامع کبیر، مایع نازش و افتخار نی‌ریز و مردمان آن و نیز اهل فارس و مردم ایران است. این نیایشگاه هویت نی‌ریز است و از این رو، پژوهش درباره آن بیش از همه بر دوش تحصیل‌کردگان این شهر در رشته‌های مربوط، به‌ویژه دانش‌آموختگان معماری و باستان‌شناسی است.
نام این مسجد، خوشبختانه تا امروز، بر خلاف دیگر مساجد دیرینه‌زاد نی‌ریز، (جامع صغیر، حاج سیدعلی، نظربیگی، سلطانی، گیوه دوزان، چنار شاهی) تغییر نیافته است.
دگرگون ساختن نام مساجد می‌تواند، آیندگان را در شناخت این نیایشگاه‌ها و تاریخچه‌شان، کمابیش دچار لغزش کند. در مسجد جامع کبیر، سنگ یا گچ‌نوشته‌های متعددی است که در سردرهای شمالی و غربی مسجد یا در درون ایوان و محراب آن جلوه‌گری و چشم‌نوازی می‌کنند.
کتیبه سردر شمالی مسجد که قدیمی‌ترین سنگ‌نوشته‌های منصوب بر سردرهای مسجد بود، در غفلت سنگین و تاریک ما و مسئولان شهر به غارت غارتگران میراث فرهنگی رفت و شوربختانه تلخی فراق این یادمان ارجمند را کسی احساس ننمود.
متن این سنگ‌نوشته عزیز ربوده‌شده، در هاله فراموشی بود تا این که نگارنده به دست‌نویس متن کتیبه دست یافت و آن را در همین هفته‌نامه در تاریخ ٣/٨/٩٤ شماره ٥٥ منتشر ساخت.
در سردر غربی مسجد سه کتیبه هست. زنده‌یاد ایرج افشار در سفرنامه خود با عنوان «اطلال پارس» این کتیبه‌ها را معرفی کرده و خوانده است.
سالخورده‌ترین این سه سنگ‌نوشته در قالب دو بیت است. در این ابیات ماده تاریخ تعمیر مسجد (سال ۱۰۸۵ مهشیدی) و نام باعث تعمیر (حضرت میرزا نظام) آمده است.
کتیبه دیگر مربوط به معافیت مالیاتی پلنگان است که در سال ۱۲۵۹ مهشیدی نوشته شده است. نگارنده در مقاله «دیوان بستن به کوه پلنگان» متن این کتیبه را از مقاله اطلال پارس و نیز خود لوح، نقل کرده است. (رک: نی‌ریزان فارس،٢٧/٧/٩٩ شماره ٣٠٥)
دیگر کتیبه سردر غربی مسجد، مربوط به سال ۱۳۰۶ مهشیدی و موضوع آن ظاهراً مالیات بستن به نی‌ریز است. این کتیبه را شادروان ایرج افشار عجالتاً و از ترس اینکه مبادا از بین برود، به صورت ناقص خوانده و در مجله یغما در سفرنامه اطلال پارس ماندگار نموده است.
بحمدالله و خوشبختانه این کتیبه تا امروز، برخلاف بسیاری از مواریث ارجمند نی‌ریز، از دستبرد غارتگران هویت نی‌ریز در امان مانده است و امید که بماناد.
نگارنده در اینجا نخست متن این کتیبه را بی کم و کاست از مقاله اطلال پارس نقل می‌کند و سپس متن سنگ‌نوشته را آنگونه که خود خوانده است، تقدیم می‌دارد. البته و صد البته نگارنده هیچ ادعا ندارد که این کتیبه را کاملاً درست خوانده است؛ امید است که باستان‌شناسان و باستان‌پژوهان متن درست و دقیق کتیبه‌های زیبای تنها مسجد تک ایوان ایران، این یادمان شکوهمند گذشته‌های دور را به دوستداران میراث فرهنگی ایران بزرگ نشان دهند.
باری، متن کتیبه به نقل از اطلال پارس:
«بر سر در همین مسجد جامع دو لوحه سنگی مربوط به معافیت مالیاتی هست که باید با دقت خواند و ضبط کرد. فعلاً من [=ایرج افشار] آنچه را که به معاضدت اصغر مهدوی و رعنا حسینی خوانده‌ام ضبط می‌کنم از ترس آنکه مبادا تا سفر بعد سنگها را از میان برداشته باشند.
یکی از سنگها چنین است:
«در سال هزار و سیصد و شش از هجرت که حکومت قصبه نی‌ریز در اداره حاکم عادل جناب جلالت مآب آقای نصیرالملک دام مجده بود و عالیجاه مقرب الخاقان حیدر قلی خان به نیابت مستقر بود نظر به رعایت حال فقرا... دیوان... برقرار و کارگزاران رفع نموده و هرکس بعد از این باعث بدعت شود روز قیامت خود... با ... و یزید و تابعان یزید محشور شود. آمین یا رب العالمین.» (افشار، ١٣٥٥، ص ٣٦٧)
نگارنده سنگ‌نوشته را چنین می‌خواند:
«در سال هزار و سیصد و شش از هجرت که حکومت قصبه نی‌ریز در اداره حاکم عادل جناب جلالت مآب آقای نصیرالملک دام مجده بود و عالیجاه مقرب الخاقان حیدر قلی‌خان به نیابت مستقر بود نظر به رعایت حال فقرا و دعای دولت قاهره دیوان ... که نزدیک بود برقرار شود عالیجاه مشارالیه و کارگزاران رفع نمودند و هرکس بعد از این باعث بدعت شود در––– روز قیامت خود و تابعانش با ... و یزید و تابعان یزید محشور شود. آمین یا رب العالمین.»
بجز این کتیبه‌ها، گچ نبشته‌هایی داخل ایوان و محراب هست که محققان آنها را خوانده‌اند. نگارنده گچ‌نبشته‌ای که نام دوازده امام در شش بیت آمده و واپسین بیت آن، از بین رفته است، در مقاله «بازخوانی کتیبه تخریب شده مسجد جامع کبیر» معرفی و بازخوانی نموده ست. (رک: نی‌ریزان فارس، ٢٨/٢/٩٩ شماره ٢٨٣ )
در سمت چپ محراب مسجد جامع، گچ‌نبشته‌ای هست که نگارنده آن را به گونه‌ای متفاوت با خواندن زنده‌یاد افشار و خانم اعظم منزه می‌خواند.
افشار در مورد این کتیبه می‌نویسد:
«فی‌المثل متوجه کتیبه مسجد جامع مربوط به تعمیر قاسم بن علی مندح به سال ٩٤٦ نشده بودم.» (افشار، ١٣٥٥)
نگارنده هرچه به این کتیبه که متن آن بسیار کوتاه است، نظر دوخت واژه «مندح» را ندید.
خانم منزه در کتاب «محراب مسجد جامع نی‌ریز» پس از معرفی کتیبه و مکان آن در ایوان، متن آن را چنین خوانده است:
متن کتیبه: کتبه قاسم بن علی نقی فی ... شهور سنه ٩٤٦» (منزه، ١٣٩٧: ص ٦٨)
نگارنده متن این کتیبه زیبای را به صورت زیر پیشنهاد می‌دهد و الله اعلم: «کتبه قاسم بن علی الشریفی فی شهور سنه ٩٤٦»
*- پژوهشگر تاریخ و فرهنگ نی‌ریز و عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ولیعصر رفسنجان
